Piše Dajana Ostojić, master politikolog za međunarodnu bezbednost
Srbija je, igrom slučaja, “izgradila kuću na raskršću civilizacija” i to je kroz istoriju mnogo
koštalo. Od momenta kada je među prvim pokrajinama Otomanskog carstva 1804. godine počela da se oslobađa njihove petovijekovne vladavine i krenula u borbu za nezavisnost pa sve do danas, Srbija nije u mogućnosti da postigne društveni konsenzus o tome kojim putem zemlja treba da ide – na Zapad ili na Istok. Ipak, usljed tektonskih poremećaja u međunarodnoj politici izazvanih ruskim napadom na Ukrajinu februara ove godine, sve češće čujemo kako predsjednik Vučić ima priliku da uđe u istoriju kao državnik koji je Srbiju konačno okrenuo Zapadu.
Međutim, naša istorija pokazuje da su svi istinski pokušaji ideološkog svrstavanja Srbije uz zapadne zemlje na kraju krvavo završili. Dobili su metak svi oni srpski vladari i državnici koji su iskreno i vrijednosno bili opredjeljeni za ideju moderne i evropske Srbije, što Vučić svakako nije. Čak je i sam Zoran Đinđić jednom prilikom istakao da je moderna srpska istorija od 1804. godine bila istorija sukoba između modernista i tradicionalista, odnosno reformatora i onih koji su se bojali bilo kakvih promjena, te da su do sada, nažalost, obično stradali reformatori i modernisti, koji su na tom putu nailazili na žestok otpor većinske konzervativne Srbije, koja nikad nije bila spremna za korjenite promjene u srpskom društvu.
Prva žrtva bio je knez Mihailo Obrenović kao prvi srpski reformator i evropejac, zapadnjak koji je imao viziju kako da modernizuje tadašnju orijentalnu Srbiju nakon pet vijekova otomanske vladavine. Za njegovo vrijeme Srbija je postavila ozbiljne temelje moderne evropske države i usvojila najmodernije demokratske tekovine Zapada. Njegov evropski put spriječio je atentat u Košutnjaku 1868. godine, što je i bio cilj sam po sebi.
Za njegovog nasljednika izabran je knez, a kasnije i kralj Milan Obrenović, ideološki, takođe, zapadnjak. Za njega se govorilo da je “pio konjak sa mirisom Franje Josipa i da je evropski garnsenjer koji nije htio da bude rob sitnih srpskih zabluda, već je htio evropskim drumom“. Za vrijeme njegove vladavine Srbija je stekla nezavisnost, dobila proširenje na četiri okruga i podigla se u rang kraljevine. Zemlja nakon sticanja nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. godine ponovo kreće u proces reformi i modernicazije po uzoru na zapadnoevropske zemlje, koji je zaustavljen atentatom na kneza Mihaila, što izaziva otpor u vidu Radikalne stranke na čijem čelu je bio Nikola Pašić. Oni su odvraćanje Srbije od vezivanja za Austrougarsku i Njemačku, tadašnji Zapad i preusmjeravanje na pravoslavni Istok, odnosno Rusiju postavili kao cilj kome je trebalo podrediti i samu državnu suverenost.
Stoga su opredjeljenost kralja Milana za modernizaciju zemlje, kao i spoljnopolitički zaokret ka Austrougarskoj kao tadašnjem Zapadu, odigrali presudnu ulogu za nekoliko, srećom neuspjelih atentata na njega. Nakon toga, tadašnja vlada i kralj Aleksandar Obrenović pred Majski prevrat bili su satanizovani od strane radikala kao navodni protivnici “jedinog pravog puta – onog koji vodi Rusiji”, te optuživani da su austrofili i zapadnjaci. Poslednji srpski državnik kojeg je ideja moderne i evropske Srbije čije je mjesto na Zapadu među razvijenim i uređenim zemljama koštala života bio je Zoran Đinđić, zbog čega je postao “legitimna meta slobodnog strelca”. Srbija već odavno nema taj luksuz da na Zapadu ima neprijatelje, što je kulminiralo sa izbijanjem rata u Ukrajini, jer je od njega, pre svega, finansijski potpuno zavisna. Kompanije iz EU zaslužne su za gotovo 70 odsto svih stranih direktnih investicija u Srbiju u poslednjoj deceniji, a EU je, takođe, do sada dala četiri milijarde evra razvojne pomoći. Dvije trećine srpskog izvoza odlazi u zemlje EU sa kojima je povezano oko 24.000 srpskih kompanija u kojima radi gotovo 900.000 ljudi. Sa druge strane, iz Privredne komore Srbije ovih dana je saopšteno da je poslije izbijanja rata u Ukrajini vrijednost izvoza iz Srbije u Rusiju smanjena za četvrtinu, a da su izvezene količine robe za 38 odsto manje u odnosu na isti period 2021. godine. Imajući u vidu da su dio zapadnog svijeta i naši istočni susjedi Bugarska i Rumunija kao punopravne članice EU,
Srbija se, geografski posmatrano, našla u situaciji da joj se Zapad danas nalazi i na Istoku. Čak i gas iz Rusije od koga je Srbija toliko zavisna ide preko EU, odnosno Bugarske. U takvim okolnostima izbor spoljnopolitičkog pravca djeluje vrlo logičan, reklo bi se.
Međutim, agresivna proruska propaganda i plasiranje srpsko-ruskog bratstva u srpskim medijima poslednjih decenija, a naročito poslednjih 10 godina za vrijeme vladavine Aleksandra Vučića, te pravljenje od ruskog predsjednika Vladimira Putina nekakvog zaštitnika Srba i Kosova, dovela nas je do toga da u 21. vijeku moramo iznova i iznova da ističemo da u međunarodnim odnosima ne postoje nikakve emocije, već samo i isključivo interesi. U tom kontekstu treba posmatrati i Putinovo poređenje nezavisnosti Kosova sa pravom na samoopredjeljenje Luganske i Donjecke Narodne Republike, te izjavu da su DNR i LNR postale nezavisne na osnovu presedana Međunarodnog suda pravde prilikom odlučivanja o nezavisnosti Kosova. Čak je i sam predsjednik Vučić u svom obraćanju naciji na Đurđevdan istakao da je Putin zarad ruskih interesa promijenio mišljenje o Kosovu. Iz ugla međunarodnih odnosa, Putinovo korišćenje Kosova kao sredstva za ostvarenje ruskih interesa je sasvim legitimno, ali je po Srbiju potpuno destruktivno decenijsko propagandno izjednačavanje srpskih i ruskih interesa. Međutim, kao što Rusija brani svoje interese i u te svrhe koristi i najskuplju srpsku riječ – Kosovo, tako Srbija treba da slijedi isključivo svoj interes što joj može donijeti jedino spoljnopolitički zaokret ka Zapadu.
U najgorem slučaju, ukoliko Srbija ne prihvati usklađivanje sa politikom Zapada po pitanju rata u Ukrajini, može da dođe do obustavljanja velikih finansijskih sredstava pretpristupne pomoći EU iz fondova IPA namjenjenih Srbiji, kao i ponovno uvođenje viznog režima za srpske državljane koji putuju u zemlje EU, što nam nikako nije u interesu. Međutim, prema Srbiji se ne bi smjelo agresivno postupati, naročito u situaciji kada se prvi put u istoriji evropskih integracija bilježi veoma niska podrška članstvu Srbije u EU, te nemamo luksuz da prva asocijacija na Evropu i Zapad kod većine građana budu prijetnje, ucjene i uslovljavanja. Jedini pritisci koji su eventualno prihvatljivi i za koje bi EU trebalo da bude odlučnija jesu pritisci na vladajuću garnituru vezani za borbu protiv korupcije u okviru pregovaračkog Poglavlja 23, što bi im možda donijelo i najveće poene.
Uopšte nije riječ o tome da li je okretanje Zapadu ispravna odluka ili ne, već to što se ne radi iz ideoloških uvjerenja o pripadnosti jednoj civilizaciji. Ako Vučić konačno opredijeli Srbiju usljed ogromnih pritisaka iz Evrope i SAD, uradiće to zato što je ucjenjen, a ne zato što je vizionar moderne i evropske Srbije. Njegova jedina ideologija je opstanak na vlasti, međutim, apsolutna vladavina sa sobom nosi i apsolutnu odgovornost za odluke koje se
donose u ime Srbije. Predsednik Vučić se doveo u vrlo problematičnu situaciju, jer je čitavu
deceniju svoje vlasti dozvoljavao antizapadnu propagandu preko režimskih medija i tabloida, te sada pokušava da pronađe optimalan način na koji će srpskoj javnosti da saopšti da je upravo okretanje Zapadu naš jedini put u novonastalim okolnostima. Imajući u vidu modernu istoriju takva odluka za Srbiju nije nimalo laka, te je potrebna mudra politika koja će biti u interesu Srbije i oko koje bi se postigao širi društveni konsenzus. U kom pravcu se kreće Srbija i da li je konačno došlo vrijeme za spoljnopolitički zaokret pokazaće i struktura nove Vlade Srbije, koja će u narednom periodu biti formirana.